Fillimi i shekullit të XX në përhapjen e mësimit të gjuhës shqipe dhe kryengritjeve të armatosura në mbarë trojet shqiptare ishte një prurje e rilindasve të Kombit Shqiptar. Ajo lëvizje u iniciua edhe në jug të Shqipërisë: nga krijimi i “Komiteteve të fshehta” për shpëtimin e kombit nga Bajo Topulli, Mihal Grameno, Themistokli Gërmenji etj. Krerë të lëvizjes patriotike krijuan në Delvinë në 1908 klubin patriotik “Bashkimi” me qëllim që të ngrinin mësonjëtoret e para shqipe dhe lëvizjen kulturore e artistike. Në 18 shtator 1909 rrethi artistik i klubit vuri në skenë dramën “Dashuri e Mëmëdheut” në gjuhën shqipe. Drama të tjera u shëndërruan në një manifestim publik, para godinës së klubit nga zejtarët, nënpunësit përparimtarë dhe vegjëlia e Delvinës. Ajo ishte fryt i punës së arsimtarëve dhe patriotëve delvinjot: Namik Delvina, Nimet Abazi, Shyqyriu Abazi, Spiro Gjika, Petro Ilia Delvina etj.
“Unë jam shqiptar, unë desha të mësoj gjuhën time” ishin thëniet e dramës “Besa” të Sami Frashërit, që ata vunë në skenë dhe u dhanë edhe në Labëri, Kaninë, Tepelenë, Manastir, Janinë e Çamëri. Në Konispol në 1909 u çel klubi i shoqërisë patriotike “Vëllazëria” nga Alush Taka, Rushit Dine etj. Në Filat Musa Demi e të tjerë çelën klubin e vet patriotik.
Klube të tilla u çelën në fshatrat Koskë, Ninat, Janjar, Lops e Shalës. Këtyre vatrave të para të luftës për liri Kombëtare i dhanë shtytje të mëtejshme: Bajo e Çerçiz Topulli, Mihal Grameno, Themistokli Gërmenji, Nikolla Ivanaj e Dervish Hima. Doemos ata i dhanë rezultatin e zgjidhjes së rrugës së fillimit të luftës me armë në dorë nëpërmjet krijimit të çetave kryengritëse.
Çeta e Delvinës u krijua më 10.05.1910 me komandan Namik Delvinën dhe atdhetarë të tjerë delvinjot. Çeta e Muharrem Rushitit u krijua në verë të vitit 1909 me lutërarë nga Filati, Koska, Janjari, Konispoli, Shalësi etj. Çeta e Nazif Hadërit u krijua në vitin 1909 nga luftëtarë të krahinës së Rrëzomës nga fshatrat: Vergo, Kopaçëz, Palavli, Tatzat etj.
Më vonë u krijuan edhe çeta e Alush Takës në Konispol dhe Musa Demit në Filat.
Krerët e çetave kryengritësve mbanin lidhje me çetat e tjera më në veri si me atë të Çerçiz Topullit në Gjirokastër, Themistokli Gërmenji, e Spiro Ballkameni në Kolonjë, Përmet dhe Korçë. Ndër betejat më të rëndësishme të çetave kryengritëse ishin ato të Muharrem Rushitit në: Qafën e Smërtes. Vreshtat e Mursisë, Pleskovicë, Bogasi i Qeraminës, etj. Për çetat e Delvinës dhe Rrëzomës u zhvilluan luftime në Pagri të Përmetit, Cakran, Hanin e Selishtës dhe në brigjet e Ramësit. Veprime të kombinuara luftarake të tyre qenë ato të : Delvinës, Konispolit dhe në Filat.
Kuvendet më me rëndësi për marrjen e vendimeve të shtimit të luftëtarëve, aksioneve të kryengritësve dhe kërkesa të momerandumeve ndaj Portës së Lartë ishin ato të vitit 1911 në Vella të Vergoit, si edhe ai i ndërkrahinori i të gjitha çetave të Shqipërisë Jugore në 21 korrik 1911 në Manastirin e Cepos në Gjirokastër, me pjesëmarrjen e 800 luftëtarëve. U firmos një momerandum nga shtabi i kryengritjes për t’ja dorëzuar fuqive të mëdha europiane. Midis të tjerash atje shkruhej: “Në qofë se turqit e rinj vunë në programin e tyre e vetëm zotohen dhe asgjë nuk mbushin, pushka ka për krisur dhe gjaku do të bëhet lumë”.
Krerët e çetave kryengritëse bashkë me nga 4-5 delegatë të këtyre krahinave shkuan në ngritjen e flamurit në Vlorë në 28 Nëntor 1912. Qeveria e Ismail Qemalit vlerësoi ndihmesën e tyre dhe ngarkoi me detyra: Alush Takën komandant të garnizonit për mbrojtjen e qytetit të Vlorës dhe Namik Delvinën këshilltar për mardhëniet në ministrinë jashtme në Qeverinë e Vlorës.
Comments